Η Αβάστακτη Υλικότητα του Αρχιτεκτονικού Κελύφους

D. Kellner : "Tα θεάματα της καταναλωτικής κοινωνίας και τα δράματα της δημόσιας σφαίρας αντικαθιστώνται από τα μηντιακά συμβάντα [media events] που αντικαθιστούν δημόσια ζωή και σκηνές με μια οθόνη που μας δείχνει τα πάντα στιγμιαία και χωρίς επιφύλαξη ή δισταγμό." [01]

Εικ. 01

Εικ. 02

Εικ. 03

Η περιστασιακή περικάλυψη της όψης του ξενοδοχείου Ηλέκτρα Παλάς στην Πλατεία Αριστοτέλους της Θεσσαλονίκης, κατά τη διάρκεια εργασιών ανακαίνισης, με γιγαντοαφίσα του "2004", παρουσιάσθηκε ως ένα επικοινωνιακό γεγονός [Εικ. 02] [02]. Είναι μια ευκαιρία να αναφερθούμε τόσο στη "περιστασιακή περικάλυψη", όσο και στο "επικοινωνιακό γεγονός". Παροικούντες τη συμπροεδρεύουσα πόλη, έχουμε γίνει μάρτυρες πολλών αξιομνημόνευτων περιπτώσεων "προσωρινής επικάλυψης" κτιρίων κατά τη φάση της συντήρησης, ανακαίνισης ή κατά τη διάρκεια της κατασκευής τους. Μη-μόνιμες, προσωρινές εγκαταστάσεις και αναρτήσεις στο αστικό περιβάλλον που συνήθως το περιεχόμενό τους είναι διαφημιστικό και αρκετές φορές επικοινωνιακό -- αν και σε πολλές περιπτώσεις τα όρια επικοινωνίας και διαφήμισης είναι δυσδιάκριτα.

Η εισβολή της διαφήμισης στο αστικό τοπίο, παρ' όλην τη συνταρακτική πρώτη εμφάνισή της, ήταν κάπως "διακριτική" (σε σχέση με τις μεταγενέστερες εξελίξεις): από την άποψη της κατάληψης ορισμένων (προνομιακών εννοείται) κενών και υπολειπόμενων θέσεων (χωρικών και χρονικών). Αυτό συνέβαινε παράλληλα με την αύξηση των μέσων μετακίνησης και μεταφοράς και τη διάδοση των τηλεοπτικών συσκευών, με αποδέκτη τον εποχούμενο κάτοικο της πόλης που δοκίμαζε και τις πρώτες εμβαπτίσεις του στο τηλεοπτικό περιβάλλον. Σχεδόν σκανδαλώδεις καταστάσεις, ακόμη και για το αστικό τοπίο του '80, που τις αποτυπώναμε φωτογραφικά με περίσσεια απορίας [Εικ. 01] [02].

Είχε προηγηθεί, βέβαια, το ποπ "κτίριο του Καρύδα" -- Εγνατία οδός, αρχές δεκαετίας '70. Η προβολή ενός καταστήματος υποδημάτων, στο ισόγειο μεσοπολεμικού κτιρίου κατοικιών, διαπέρασε τα περιορισμένα όρια της προθήκης του και κατέστησε "βιτρίνα" και τοιχογραφία το σύνολο της όψης ενός ανοίκειου κελύφους. Όχι μόνο με το θρυλικό "παπούτσι" -- για την ακρίβεια υπερμεγέθης περιστρεφόμενη γόβα, φωτισμένη με ηλεκτρικούς λαμπτήρες (...το νέον αργεί καμμιά δεκαετία). Αλλά με μια πράξη ιδιότυπης περικάλυψης της όψης: το χρώμα χρησιμοποιείται σαν διαφανές χαρτί περιτυλίγματος ή έντυπο εμπορικό και γραφιστικό σήμα.

Εδώ, συμβαίνει μια κρίσιμη αποσύνδεση πάνω στην ίδια την επιφάνεια του οικοδομικού φλοιού. Το λεπτό στρώμα χρώματος σχεδόν αυτονομείται, το οικοδομικό υλικό αποκολλάται από το κτίριο και μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν υλικό περιτυλίγματος, εγκαταλείποντας την παραδοσιακή του πρόσφυση στις αρθρώσεις της όψης (βάση-κορμός-στέψη, παράθυρο, κορνίζα, γείσο κλπ). Προσωρινότητα του λεπτού περιτυλίγματος και εφήμερη ρεκλάμα, μπροστά στο πάχος και τη ρητορική του διατηρητέου κελύφους: ένας γραφισμός που σβήνεται από τις κατά καιρούς επιχειρούμενες προτάσεις χρωματικής ανάπλασης και ανάδειξης των παρειών της Εγνατίας οδού. Θα αρκούσε, ίσως, μια ορισμένη λεπτή αίσθηση των παραδοξοτήτων στην ιστορία της πόλης για να μεταχειρισθούμε ένα τέτοιο προδρομικό διαφημιστικό ως ..."διατηρητέο".

Εξ αιτίας του σεισμού, βοηθούσης και της ατμοσφαιρικής μόλυνσης, είδαμε περικαλύψεις μνημείων, κυρίως, που μπορούσαν να είναι και εικαστικά γεγονότα. Ας θυμηθούμε το Λευκό Πύργο ή την Καμάρα ως περιτυλιγμένα κτίρια -- που μια ορισμένη "σεμνότητα" αρκούνταν στην τυπολογικής υφής μεταχείρισή τους. Ωστόσο, πάντοτε υπελάνθανε και μια κάποια μηντιακή διάσταση -- έστω και με την εμβέλεια των ΜΜΕ κατά την εντόπια δεκαετία του '80 (Θεσσαλονίκη 2300 χρόνια -- μοναξιάς, κλπ.). Κάτι που, με αξιοσημείωτο τρόπο, "παρέδωσε" στην πόλη ο Γαλέριος με τις ανάγλυφες "πινακίδες" της Αψίδας του...

Οι διαφημιστικές πινακίδες παρεισέφρησαν στα κενά και τα μεσοδιαστήματα του αστικού τοπίου: προσγειώθηκαν στις "ταράτσες", απλώθηκαν άνετα στα "σόκορα" και βόλεψαν στην περίφραξη "αδόμητων" οικοπέδων εν αναμονή αντιπαροχής -- αποκαθιστώντας μια αναπάντεχη οπτική συνέχεια σε μια ρυμοτομία που ήταν σχεδιασμένη για νεοκλασική. Εγκαταστάθηκαν, επίσης, σε σημεία του κτισμένου όπου είχε ανασταλεί η χρήση του -- στήνοντας εκεί μια πρωτόγνωρη εκπομπή μηνυμάτων.

Ξεχωριστή περίπτωση είναι η προσωρινή περικάλυψη των υπό ανακατασκευή ή υπό ανέγερση κτιρίων. Όπου η παλιά πινακίδα του εργοταξίου, αφού ενσωμάτωσε την περιορισμένης επιφάνειας (και συνήθως γιαλαμπούκειας μανιέρας) "μακέτα" του έργου, σήμερα έχει αναπτυχθεί σε γιγαντο-"μακέτα" (delirium rendering) της ίδιας της όψης του κτιρίου, που υποτίθεται ότι ιλουστράρει την παλιά "λινάτσα" της σκαλωσιάς.

Στην περίπτωση του κεντρικού ξενοδοχείου της εισαγωγής μας, το γεγονός έχει μια επιπλέον σημασία, λόγω τις ιδιαίτερης θέσης του κτιρίου στη συγκεκριμένη διαμόρφωση του σχεδίου της πλατείας Αριστοτέλους. Η ημικυκλική απόληξη της πλατείας είναι ένα χαρακτηριστικό σχεδιαστικό γεγονός στον αστικό χώρο, που ωστόσο η αντοχή του δοκιμάζεται από την πληροφοριακή εκπομπή. Έχουμε την τελετουργική εξαφάνιση του κτιρίου και εμφάνιση της μορφής ενός αστεριού του αθλητικού στερεώματος, με την κάμερα τηλεοπτικής κάλυψης σε λειτουργία. Θα μπορούσαμε να φαντασθούμε, στην ίδια θέση, διαφήμιση κάποιου αναψυκτικού, το οποίο βέβαια θα σπονσοράρει (που λένε) το "2004"; Έχει τόση σημασία το περιεχόμενο, το μήνυμα ή η ίδια η πράξη της, προσωρινής έστω, περικάλυψης; Ας δούμε την επικοινωνιακή πράξη και αυτό που επιβεβαιώνει και προαναγγέλλει: μια διαδικασία όσμωσης της περικάλυψης και του αρχιτεκτονικού κελύφους.

Έχουμε, κατ' αρχήν, ήδη προϊδεασθεί για την ανυποληψία του κελύφους από ενέργειες που έχουν θέσει τη ("διατηρητέα") όψη σε κατάσταση κρίσης: σε ανακατασκευές ή επεκτάσεις διατηρητέων κτιρίων, όπου διατηρείται μόνον η όψη (καθώς πίσω της εφαρμόζεται ένας νέος φορέας, ένα νέο κτίριο κλπ) -- μια συνθετική διαδικασία που, άλλωστε, μπορεί να συμβαίνει και σε εντελώς καινούργια κτίρια. Σε αυτήν την περίπτωση, απομένει ένας φλοιός, που περισώζεται για τη ρητορική του και μόνο. Θα έλεγα ότι μένει μια επιφάνεια χωρίς βάθος και πλαίσιο αναφοράς: η "εικόνα" του κτιρίου. Μπορούμε να το σκεφθούμε κάπως έτσι: φτιάχνουμε ό,τι είναι να φτιάξουμε, και μετά προσαρμόζουμε τον (ιστορικό) φλοιό μπροστά από το καινούργιο κτίριό μας, με μια cut and paste κίνηση -- άσε που σε, πολλές περιπτώσεις, το διατηρητέο κέλυφος κατασκευάζεται σχεδόν ...εξ αρχής.

Ακόμη, μπορεί οι διαφημιστικές πινακίδες να μην κατέβηκαν στις "πιλοτές", αλλά, εκεί που αυτό θα ήταν δυνατόν να συμβεί, υπάρχουν καταστήματα, που είναι περίπου το ίδιο. Το "αλλάζω βιτρίνα" των μαγαζιών και η ενασχόληση των "διακοσμητών" (κάποτε ανυπόληπτων από τη "βαρειά βιομηχανία" των κατασκευών), σταθερά γίνεται υπόθεση των διακόνων του marketing: διαφημιστών, image makers, stylists. Όλο και πιο συχνά επικοινωνιακές πράξεις γύρω, πάνω, μπροστά από το αρχιτεκτονικό κέλυφος χαρακτηρίζονται ως "events".

Event (Γεγονός): Γεγονός Επικοινωνιακό, που μπορεί μεν να είναι δημόσια εκδήλωση, χάπενιγκ, πρόγραμμα, περφόρμανς, πανηγύρι, φιέστα ή φεστιβάλ, αλλά δεν θα είναι "ηβέντ", αν δεν καλύπτεται (σε πραγματικό ή μη χρόνο) από τα ηλεκτρονικά μέσα. Συνώνυμο της βραχύτατης διάρκειας, κατά το δυνατόν σε απ' ευθείας και on-line μετάδοση, τακτοποιημένο βάσει της διαρρύθμισης των προγραμμάτων ηλεκτρομαγνητικών εκπομπών και πάντως σε συνάρτηση με την οικονομία του διαφημιστικού ή ενημερωτικού χρόνου πλέον -- και όχι τόσο του χώρου.

P. Virilio: "O σχεδιασμός δεν περιλαμβάνει πια τόσο το σχεδιασμό της υλικής μορφής που θα πάρει το τελικό προϊόν όσο το σχεδιασμό της πληροφορίας και διαφόρων ερεθισμών." [04]

Κτίρια-βιτρίνες ή κτίρια-οθόνες εμφανίζονται όλο και συχνότερα [05]. Για να μην γινόμαστε και υπερβολικοί, πρόκειται για πινακίδες-οθόνες, ψηφιακές βιτρίνες υπό εξάπλωση στο σώμα του κτιρίου, εκεί που συνηγορεί και μια ορισμένη χρήση, όπως εκθεσιακοί, εμπορικοί, αναψυκτικοί χώροι. Αν και με την προϊούσα αστάθεια της χρήσης, τι μπορεί να περιορίσει τη μεταστατική δράση της διαφημιστικής/επικοινωνιακής περικάλυψης; Εκεί που γέμιζε κενά (χωρικά και χρηστικά), σήμερα δημιουργεί κενά (επιθυμιών, νοήματος).

Η εικόνα (το image) μετατοπίζει την όψη ή τη μορφή του αρχιτεκτονικού έργου, σε ένα αδύνατο και αδύναμο χώρο. Ακόμη παραπέρα, η όψη, η μορφή του κελύφους και η όποια χρηστικότητά του, προκαλείται από τη ρευστότητα και αστάθεια της λαιμαργικής εικόνας του. Δεν είναι δύσκολο, μετά από όλα αυτά, να υποθέσουμε κτίριο σε προνομιακή θέση μόνο με (γραφιστικές, διαφημιστικές, τηλεοπτικές) οθόνες. Τα ανοίγματα προς τα έξω (για λόγους κλιματολογικούς, λειτουργικούς, οικονομικούς) δεν θα είναι παρά ένα προαιρετικό εξάρτημα. Κάτι που έχει ήδη συμβεί με τα πολυκαταστήματα και στα βίντεο-παιχνίδια [Εικ. 03] [06].

Το επικοινωνιακό, λοιπόν, καθώς διαφοροποιείται, βάζει σε περιπέτειες το "παραδοσιακό" περιτύλιγμα του κτιρίου, δραματοποιεί έναν (διόλου αμφίρροπο) αγώνα πάνω στο σύνορο του φλοιού-κελύφους. Ο κατασκευαστικός δυϊσμός του μέσα-έξω (με τις αμφιλογίες και τις πολυλογίες του) καταλύεται από την πλευρά της εισβάλλουσας και παλλόμενης πληροφορίας, παρ' όλη την αντίσταση από τη μεριά του αδρανούς κελύφους πριν αυτό αποικοδομηθεί στα εξ ων συντίθεται. Γίνεται όλο και πιο ευδιάκριτη μια επιχείρηση πληροφοριακής ενεργοποίησης που δεν περιορίζεται σε ό,τι θεωρείται φλοιός, όψη του κτιρίου, αλλά επεκτείνεται σε αυτά τα ίδια τα αδρανή υλικά του οικοδομικού στοιχείου.

Σάμπως το ένδυμα να φοδράρεται πλέον από έξω, διαπιστώνουμε την ευρεία διάδοση νέων υλικών περικάλυψης, εντεύθεν των υλικών επένδυσης -- αν και δεν λείπουν νέες τεχνικές με παλιότερα υλικά, αλλά προς την ίδια κατεύθυνση: η περικάλυψη όχι πλέον προσωρινή, αλλά ως μόνος και επαρκής φλοιός και ύστατο όριο. Πλέγματα, μεμβράνες και οθόνες (ωσονούπω υγρής κρυσταλλικής) περικάλυψης, που θα είναι δυνατόν και να μην περιορίζουν τη θέα, να έχουν επιπλέον και ένα ρόλο ηλιοπροστατευτικό, ηχομονωτικό, αντικεραυνικό κ.ο.κ. Κατά βάση, όμως, κλωβοί επικοινωνιακοί και ταυτόχρονα προστατευτικοί (με συστήματα ασφαλείας και ελέγχου), που δεν περιέχονται στην παραδοσιακή "δομική φυσική" του κτιρίου. Καμουφλάζ και παραλλαγή του έργου (από ποια άραγε προσβολή;) και φίλτρα οπτικά -- καλειδοσκοπικές πλερέζες του μοντερνισμού που είχε ανορεξία για εικόνες.

Σημειώσεις.

01. Kellner, D., "Baudrillard: A new McLuhan?", http://www.uta.edu/huma/illuminations/kell26.htm

02. Πηγή [Εικ. 02]: ψηφιακή λήψη από τη Μαριάννα Κουτούπη.

03. [Εικ. 01]: Κατοικία-billboard στην υπό διάνοιξη Ν. Εγνατία (σημερινή οδός Κ. Καραμανλή), 1985. Πηγή: φωτογραφική λήψη από τον γράφοντα. Ακόμη, βλ. χαρακτηριστικές φωτογραφίες και σχόλια του Γ. Χατζηγώγα στο Βώκος, Γ., Κονταράτος, Σ., κ.ά., (επιμ. Χατζηγώγας, Γ.), "Αρχιτεκτονική & Παράδοση", Ατλαντίδα, Θεσσαλονίκη, 1982.

04. Βλ. στο http://hyperion.math.upatras.gr/courses μεταφρασμένο στα ελληνικά κεφάλαιο "Λαγνεία του Ματιού" ("Eye Lust") από το: Virilio, P., "Open Sky", Verso, London & New York, 1997.

05. Συμπληρωματικά, βλ. Κουτούπης, Γ., Θ., "Το Γυαλί στην Επικράτεια των Ψηφίων", Βαλκανικό Αρχιτεκτονικό Συνέδριο: "Διαφάνεια και Αρχιτεκτονική: Κενά και Πλήρη", Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2001. Στο http://users.auth.gr/~gkout/ecodromics/glass.htm

06. Επικοινωνιακά και πληροφοριακά παίγνια στη σκηνή του αστικού τοπίου -- είτε ως επιτραπέζια (και αναλογική) Monopoly είτε ως διαδραστική (και αλγοριθμική) Simcity. [Εικ. 03]: Building: Billboard_R_Us2, Simcity, 411Kb. Πηγή: http://simcity.ea.com/obe/ Building_Exchange.html

Θεσσαλονίκη Ιούλ02

Γιώργος Κουτούπης