Το Οπτικο-ακουστικό Κέλυφος

από την "Ηλεκτρονική Πολεοδομία"

του αρχιτέκτονα Τ. Χ. Ζενέτου (1926-1977) [*]

"Για την ώρα, επειδή το κτιστό περιβάλλον όταν γίνει διαρκεί πολλά χρόνια,

προσανατολίστηκα στην έρευνα για την 'αρχιτεκτονική του μέλλοντος'

όπου προτείνω μια 'μη αρχιτεκτονική'."

Τ. Ζενέτος

εικ. 01, πηγή: "Τάκης Χ. Ζενέτος, 1926-1977", εκδ. Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, Αθήνα, 1978

[01] Ζενέτος, Τ., Χ., "Προβλήματα Δομής στην Ελλάδα - Η Πόλη του Μέλλοντος.", Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα, τ. 1, 1967. Ζενέτος, Τ., Χ., "Η Ηλεκτρονική Πολεοδομία", Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα, τ. 3, 1969. Ζενέτος, Τ., Χ., "Έπιπλα για να Ζεις και να Εργάζεσαι στο Έτος 2000. Έπιπλο Πολλαπλών Χρήσεων.", Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα, τ. 3, 1969. Ζενέτος, Τ., Χ., "Η Ηλεκτρονική Πολεοδομία. Παράλληλες Κατασκευές (συνέχεια).", Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα, τ. 4, 1970. Ζενέτος, Τ., Χ., "Ηλεκτρονική Πολεοδομία.", Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα, τ. 7, 1973. Ζενέτος, Τ., Χ., "Ηλεκτρονική Πολεοδομία.", Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα, τ. 8, 1974. Επίσης, Zenetos, T., Ch., "Urbanisme Electronique", Architecture in Greece Ltd, Athenes, 1969. Βλ. ακόμη, "Τάκης Χ. Ζενέτος, 1926-1977", εκδ. Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, Αθήνα, 1978.

Στις αρχές του '70, με μια σειρά δημοσιεύσεων στα "Αρχιτεκτονικά Θέματα", ο Τάκης Ζενέτος παρουσιάζει ορισμένες προτάσεις του, που για τον καιρό τους, φαντάζομαι, θα έμοιαζαν με μελλοντολογικές υπερβολές. Και μόνον η χρήση όρων "ηλεκτρονική" πολεοδομία, "τηλέπολις", "τηλε-εργασία" και πολλών άλλων, τουλάχιστον εκπλήσσει. Λίγα είναι γνωστά σχετικά με τις θεωρητικές του αναζητήσεις, που το εύρος τους μπορούμε να εικάσουμε από το διαθέσιμο σχεδιαστικό και γραπτό υλικό [01]. Αυτό, όμως, είναι ικανό για να αναλογισθούμε ορισμένα ζητήματα με αφορμή την ύπαρξη αυτών των οραματισμών. Και σίγουρα οι παρακάτω σκέψεις είναι γενικές και περιορίζονται στο υπ' όψη υλικό. Είναι "σκέψεις με αφορμή" τις σχεδιαστικές ιδέες του Ζενέτου. Η έκπληξη γεννά απορίες: κατ' αρχήν, ποιό ήταν το τεχνοπολιτισμικό περιβάλλον και το κοινωνικοπολιτικό κλίμα μέσα στο οποίο γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν αυτές οι ιδέες; Δεν μπορούμε παρά να σκεφθούμε τη φοίτηση και διαμονή του Ζενέτου στο Παρίσι, από το 1945 μέχρι το 1956, οπότε και επιστρέφει στην Αθήνα της "υπό ανάπτυξιν Ελλάδος". Αυτό μπορεί να είναι μόνον ένα δεδομένο που ανήκει στην ατομική βιογραφική σφαίρα, αλλά ας το συσχετίσουμε με τη συνθήκη (και θα παραμείνω σε αυτή) που περιγράφει τη γενικότερη μεταπολεμική τεχνόσφαιρα. Με αφορμή το β' παγκόσμιο πόλεμο, συνειδητοποιήθηκε ότι η κυριαρχία στον γεωγραφικό χώρο ήταν ζήτημα ελέγχου των συνόρων του διαστημικού και ατομικού κόσμου, καθώς το (λεγόμενο) στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα έδωσε μια χωρίς προηγούμενο ώθηση στην εξερεύνηση αυτών των απώτατων ορίων. Η έρευνα του υπο-ατομικού κόσμου και του υπέργειου διαστήματος μπορεί να έδωσε σε κοινή χρήση έννοιες με πρόθεμα το "μικρο-" και το "μακρο-", που αφορούν το εύρος των διαστάσεων του φυσικού κόσμου, ενείχε επιπλέον τη "διάσταση" του χρόνου˙ και κατέστη δυνατή, καθ' όσον μπόρεσε να προσανατολισθεί προς αυτήν, με τον πλέον συνειδητό και εντατικό τρόπο. Την ίδια εποχή, καθώς τίθενται οι βάσεις της πληροφορικής και της κυβερνητικής, εμφανίζεται το (λησμονημένο) πρόθεμα "τηλε-" που αφορά την εξ αποστάσεως επίδραση ή καθορισμό και προοιωνίζεται τις τεχνολογίες ηλεκτρονικής εκπομπής και λήψης.

[02] Οι απόψεις του B. Fuller (1895-1983) έχουν διατυπωθεί ήδη πριν τον πόλεμο. Αυτήν την εποχή (δεκαετία '50) και στο πλαίσιο της θεώρησής μας, δραστηριοποιούνται οι N. Schöffer, Y. Friedman, M. Ragon, κ. ά. (που θα συγκροτήσουν την ομάδα GIAP στη Γαλλία), όπως και οι ιάπωνες μεταβολιστές (K. Tange, K. Kurokawa). Οι ομάδες Archigram (Αγγλία) και Superstudio (Ιταλία, και με τον πλέον σαφή κοινωνικοπολιτικό προσανατολισμό) αργούν κατά μια δεκαετία. Ας μην παραλείψουμε να σημειώσουμε και τη χρήση του επιθέτου "ηλεκτρονική" (μουσική) από συγκεκριμένους συνθέτες, όπως ο P. Bouléz ή ο Γ. Ξενάκης.

Παράλληλα, εκείνη τη χρονική περίοδο, ετίθετο επιτακτικά το ζήτημα της οικοδόμησης σε μεγάλη και ευρεία κλίμακα. Ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων πόλεων, δημιουργία επεκτάσεων ή νέων πολεοδομικών μορφωμάτων. Και, ταυτόχρονα, οι πρώτοι προβληματισμοί για τον το "διαστημόπλοιο Γη" (σύμφωνα με την έκφραση του B. Fuller) και για τη συνύπαρξη του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος -- η "οικολογία" αργεί λίγο ακόμη. Κάπου εδώ, ή εκεί, θα πρέπει ο Ζενέτος να διαμορφώνει τους οραματισμούς του για την "αρχιτεκτονική του μέλλοντος" [02]. Επιγραμματικά, πρόκειται για εφελκυόμενες κατασκευές ("κρεμαστές πόλεις", "ευέλικτη πολεοδομία") που θα άφηναν ελεύθερο το έδαφος και θα δημιουργούσαν οριακά ένα δεύτερο φλοιό της γεώσφαιρας.

εικ. 02, πηγή: "Τάκης Χ. Ζενέτος, 1926-1977", εκδ. Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, Αθήνα, 1978

Από αυτήν τη συνεχή σκαλωσιά, ως πλανητικό πλέγμα, αναρτώνται τα κελύφη των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων και τα δίκτυα μετακινήσεων και μεταφορών. Η έμφαση, ωστόσο, δίνεται στις υπό εκκόλαψη τεχνολογίες των μεταδόσεων και της βιοχημείας. "Εργαστήρια σύνθεσης και αποσύνθεσης προϊόντων", "κάτοπτρα (ηλεκτρονικής) εκπομπής και λήψης", "κάτοπτρα συγκέντρωσης των ηλιακών ακτίνων", αλλά και ..."κάτοπτρα θέας εδάφους". Επίσης, με αίσθηση των παραδοξοτήτων του εγχειρήματος: φυτά που αναπτύσσονται προς τα ...κάτω, ρίζες δένδρων στον ...ουρανό (ο Ζενέτος μιλάει για "αεροπονία"), βατραχάνθρωποι στον ...αέρα, κ.ά. [εικ. 02]

Μια άλλη, διόλου λιγότερο σημαντική, πτυχή των προτάσεων του Ζενέτου αφορά τις κοινωνιολογικές και οικονομικές τους παραμέτρους, αλλά θα ήταν θέμα μιας άλλης αναφοράς. Θα προσαρμόσω, εδώ, την αναφορά μου στη βασική χωρική/χρηστική μονάδα του όλου τεχνουργήματος, από την οποία συντίθενται ευρύτερες ευέλικτες ενότητες που φέρονται από το εύκαμπτο γεωδαιτικό, κατασκευαστικό πλέγμα. Ένα διαφανές ημισφαίριο αναρτημένο από ένα χωροδικτύωμα αποτελεί το χωρικά και χρηστικά μη περαιτέρω [εικ. 01]. Το "δοχείο ζωής" που, κατά τη ρήση του Α. Κωνσταντινίδη, είναι το σπίτι, οδηγείται στον ύψιστο βαθμό χωρικής συμπίεσης. Μια αιωρούμενη φυσαλίδα ολοκληρώνει το existenzminimum (των Bauhaus) γύρω από ένα και μοναδικό "έπιπλο πολλαπλών χρήσεων" που μοιάζει να "πλέει" στο διάστημα ή ...στο αμνιακό υγρό.

[03] Βλ. Ζενέτος (1969β), όπ. π.

Καλωδιώσεις και κεραίες ασυρμάτων συνδέσεων υποστηρίζουν το "Έπιπλο για το 2000" [03], σχεδιασμένο σαν ανατομική πολυθρόνα (-- και κρεββάτι). Οι βραχίονές του είναι φορείς πληκτρολογίων και χειριστηρίων: τηλεπηδαλίων που αφορούν την οιονεί-πλοήγηση του ακινητοποιημένου χρήστη μπροστά από μια οθόνη. Σαν να μην ήταν πλέον επαρκής, η υλική διαφάνεια του κελύφους αποκτά ακόμη ένα παράθυρο. Παράθυρο-οθόνη. Μια ηλεκτρομηχανολογική και ηλεκτρονική υποδομή, λοιπόν, που (παραπέμπει σε) και προέρχεται από κάποιο "θάλαμο διακυβέρνησης" (καμπίνα αστροναύτη ή πιλοτήριο), για την επικοινωνία με και για τον έλεγχο του περιβάλλοντος, και που υπερβαίνει τη φυσική θέα και το φυσικό φωτισμό, βρίσκει την έκφρασή της στην όλη οπτικο-ακουστική εγκατάσταση και την αρχιτεκτονική της.

Ένα οπτικοακουστικό κέλυφος, επομένως, αποσπασμένο από το έδαφος, πιο κοντά σε μια εναέρια προβολή και δυνάμει τροχιά. Βρισκόμαστε μπροστά στο ύστατο κέλυφος, το τερματικό δωμάτιο και τα επακόλουθά του. Πρόκειται άραγε για χώρο κατοικίας, εργασίας ή αναψυχής; Τι άλλο θα ήταν η κρίση της "χρήσης"; Μια τέτοια ασάφεια στα περιγράμματα των χρήσεων προϋποθέτει την αναδιάταξη του χρόνου (ανάπαυσης, εργασίας, αναψυχής). Στις μέρες μας, το ίδιο το γραφείο δεν έχει συρρικνωθεί σε μια διεπιφάνεια εργασίας (desktop); Σε ένα άλλο επίπεδο, ποιά είναι τα "υπάρχοντα" του ενοίκου; Φαίνεται ότι διατίθεται μόνον κάποια υποδομή... Το μόνο αξιοσημείωτο ατομικό και κοινωνικό "αγαθό". Ποιά "κοινοτική δομή" (του χώρου) -- για να ανασύρουμε κάποιους όρους του αμέσου παρελθόντος μας -- υποστηρίζει και βασίζεται σε μια τέτοια υποδομή; Υπονοείται κάποιος "νομαδικός" ή κάποιος "καθιστικός" τρόπος ζωής;

εικ. 3, πηγή: http://www.periscopes.org Nakajin Capsule-Tower, 1972, Ginza, Tokyo. Kisho Kurokawa Architect & Associates.

Πόσο απέχει η φουτουριστική "φυσαλίδα" του Ζενέτου από τις πολύ ρεαλιστικές κάψουλες-δωμάτια του Κ. Kurokawa [εικ. 03][07]; Αλλά χρειάζεται να πάμε τόσο μακρυά και να φτάσουμε μέχρι το Τόκιο [εικ. 04]; Μήπως, δηλαδή, τα δωμάτια (των 3,15 μέτρων επί 3,15 μέτρων) των σημερινών διαμερισμάτων δεν έχουν ήδη "εξοπλισθεί"; Τερματικό (τηλεόρασης, ηλεκτρονικού υπολογιστή) μέσα σε κάθε δωμάτιο, τηλεματική σύνδεση κάθε δωματίου, ένα παράθυρο που φωτίζεται από τις οπτικές ίνες για κάθε δωμάτιο. Το οπτικοακουστικό κέλυφος είναι εδώ, χωρίς κάποια καταφανή εκφραστική, μορφολογική και ογκοπλαστική, ίσως λόγω μιας δεδομένης αδράνειας του υλικού κελύφους -- παραδεδομένης από έναν ορισμένο "τρόπο παραγωγής του χώρου".

εικ. 4, πηγή: http://www.saveurs.sympatico.ca Δωμάτια-κάψουλες ξενοδοχείου στην Ιαπωνία. [04] Υποθέτω την οικιακή μετεξέλιξη των (ηλεκτρονικών) Συστημάτων Διαχείρησης Κτιρίου -- των πολύφερνων Building Managerial Systems.

Άλλωστε κάθε είδους αυτοματισμοί, αισθητήρες, μεταδότες και αναμεταδότες, διασκορπισμένοι -- προς το παρόν -- ενδιαιτούν στο παραδοσιακό κέλυφος. Ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές που αναμένουν την τελική τους ολοκλήρωση σε ένα BMS οικιακής χρήσης [04], προς τη συνολική τους διασύνδεση και κεντρικό έλεγχο από το ακροτελεύτιο κουμπί και το δακτυλάκι του δικτυωμένου, καλωδιωμένου ή ασύρματου, και σχεδόν παραλυμένου μαζί, χρήστη. Επιμέρους "προσβολές", κατά κυριολεξίαν και μάλιστα εκ των ένδον, κατά του κελύφους. Είτε το κτίριο σχεδιάζεται από "μέσα προς τα έξω", είτε "η κάτοψη είναι η γενήτωρ", θα χρειασθεί να αντιμετωπίσουμε την υποχώρηση της χωρικής διάστασης και την εισβολή της χρονικότητας (ή χρονισμού) και τη συμβολή της στην απο-σύνθεση αυτού του απολιθωμένου μορφώματος που ονομάζεται "χρήση" -- και που συνδέεται με μιαν ορισμένη οικοδομική. Η καμπίνα του αυτο-κινήτου (σε ξηρά, αέρα και θάλασσα) για τον Le Corbusier, και μετέπειτα η διαστημική κάψουλα όπως και το τροχόσπιτο, έθεταν το ζήτημα και εμπεριείχαν τη φαντασίωση της αρχιτεκτονικής του κελύφους σε τροχιά. Οι σημερινές τροχιές του κελύφους ως εξοπλισμοί (παρά λίγο θα έλεγα "οπλικά συστήματα" οικιακής χρήσης, που μπορεί να είναι σχεδόν το ίδιο) και συστήματα μετάδοσης, επικοινωνιών και τηλεπικοινωνιών, έχουν επίσης τη δική τους αρχιτεκτονική. Και το ερώτημα είναι αν αυτή η άυλη οικοδομική, ως τεχνοδρομική και οικοδρομική, διαμορφώνει και αρχιτεκτονική. Προτείνω μια "μη αρχιτεκτονική" -- τάδε προέφη Ζενέτος.